İnsanlığın, İnsan Haklarını Hatırlaması

            “Savaşan iki ordu,uzaktan bakınca intihar eden tek bir ordu gibi görünür.” der Eflatun. Nitekim geniş coğrafyalardaki insanların hayatlarını altüst eden 2. Dünya Savaşı’nda da durum bundan farklı olmadı. Fakat asker-sivil ayırt etmeksizin önüne gelen herkesi etkileyen bu can alıcı kasırga, tarihteki tüm savaşlardan daha kanlı ve yıkıcı olması yönüyle Dünya tarihinde farklı bir yere sahiptir.

            Küresel anlamda iki büyük savaş geçirmiş olan insanlık, savaşın maddi anlamda bıraktığı hasarın telafisinin uzun yıllar almasının yanında manevi olarak kapanmayacak ve telafisi imkansız tesirlerinden ders almış olacak ki, milyonlarca insanın hayatını kaybetmesi ve ondan daha fazlasının da yaşanmaz bir hayata mahkum olması karşısında insani değerlerden ve insan haklarından söz eder olmuştur. Bunun neticesi olarak da 1949 yılında insan haklarını korumak adına Avrupa Konseyi kurulmuş, 1950 yılında ise Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi düzenlenmiştir.

            Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, geride kalan pek çok dramatik olayın zihinlerde canlı tutulması adına farklı bir anlama da sahiptir. Korumasız kalan insanların egemen güç karşısında en tabi haklalarının bile hiçe sayılarak, nasıl yok edilmeye çalışıldığının en çarpıcı örneğine bütün dünya bizatihi şahit olmuş ve bu trajediden nasibini almıştır. Öyle ki, acının rengi hayatın hemen her ünitesine bulaşmış, soğukluğunu ve iç karartan yönünü hissetirmiştir.

             Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin ortaya çıkmasına sebep olan ve yaklaşık beş yıl süren 2. Dünya Savaşı’nın en çok etkilediği ülkelerden biri olan Polonya’ya bakmak, savaşın tesirini anlamak için sıradışı bir deneyim olabilir. Hayatın neredeyse tümüyle yeraltına çekildiği ve büyük bir gizlilik ve teyakkuzla yaşandığı ülkede savaş ve mücadele insan ruhunun bir parçası haline gelerek hemen her eylemlerinde kendini göstermektedir. Bugün Polonya Edebiyatı’nda savaş yıllarına dair çok sayıda eser bulmak mümkündür. Bunların bir kısmı savaş esnasında, bir kısmı da savaş sonrasında kaleme alınmış olup, yaşanan acıların ve insanlığın yok oluşunun kayıtlara geçirilmiş halidir. Satır aralarından sızan trajedi hala taze ve boğucu bir tesire sahiptir.

            Tadeusz Borowski

            Savaş yıllarında kalemini susturmayan ve hatta toplama kamplarında bile yazmaya devam eden Polonyalı edebiyatçılardan biri olan Taduesz Borowski, bütün bir insanlığı tarumar eden savaş yıllarına tanıklık etmek için okyucuları satırlarına davet etmektedir. 12 Kasım 1922’de Żytomierz’de başlayan hayat serüveni hiç de talihli sayılmayacak bir hikayeye sahip olan yazarın çilesi muhasebecilik yapmakta olan babası Stanisław Borowski’nin I. Dünya Savaşı’nda Polonya Askeri Örgütü’ne katıldığı için 1926 yılında Sovyet yönetimi tarafından tutuklanarak Karelya’daki Sovyet kampına gönderilmesiyle başlar. Bundan dört sene sonra yazarın annesi Teofila Borowska da Sibirya’ya sürülecektir. Bu sırada, sekiz yaşındaki Tadeusz ve kendisinden dört yaş büyük ağabeyi Juliusz Ukrayna’daki akrabalarının yanında yaşamaya başlarlar.

            Stanisław Borowski Polonya-Sovyet tutsak değişimi ile 1932 yılında serbest bırakılır, aile 1933 yılında Varşova’ya yerleşir. Yazarın babasının bir depoda çalışmasına, annesinin ise evde terzilik yapmasına rağmen maddi durumları hiç iyi değildir. Tadeusz bu yıllarda erkek kardeşi ile birlikte burs almayı başarır ve Tadeusz Czacki Devlet Lisesi’nde eğitim görmeye başlar. 

            Yazar, otuzlu yılların en başarılı edebiyat tarihçilerinden Stanisław Adamczewski’nin öğrencisi olma şansını yakalar ve belki de onun etkisiyle Polonya edebiyatına ilgi duymaya başlar. Polonya’nın Alman işgali altında olduğu yıllarda ortaokul ve lise eğitimi yasaklanmıştır. Yazarın final sınavlarının olduğu ve lise diplomasını aldığı 1940 yılının bahar aylarında Varşova‟da ilk baskınlar ve toplamalar başlar. Borowski bu günlerini Pewien Żołnierz (Bir Asker) adlı kitabındaki Matura Na Targowej (Targowa‟da Mezuniyet Sınavı) başlıklı öyküsünde anlatmaktadır.

            Naziler Varşova Üniversitesi’ni kapatmış ve ana kampüsü ordu için baraka olarak kullanmaya başlamışlardır. Ülkede Lehçe eğitim kesinlikle yasaklanmıştır ve ölümle cezalandırılmaktadır. Borowski işte böyle bir dönemde Varşova Yeraltı Üniversitesi’nde, Julian Krzyżanowski ve Witold Doroszewski gibi önemli profesörlerin ders verdiği Leh Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde öğrenim görmeye başlar. Yazar bu dönemi Profesorowie i Studenci (Profesörler ve Öğrenciler) adlı öyküsünde şöyle anlatır:

            “Başlarda sekiz kişiydik: Altı kız, iki erkek. Varşova Yeraltı Üniversitesi’nin ilk öğrencileriydik. Şimdi böyle söyleyince kulağa hoş geliyor, ancak o zamanlar, İngiltere’ye hava saldırısı yapılırken, faşizmin dünyada hüküm sürdüğü dönemde, Polonya Edebiyat Tarihi ile ilgilenmek, dilin yapısını öğrenmek, bibliyografya gibi, savaşta işe yaramayacak konularla ilgilenmek pek de akıl kârı bir işmiş gibi görünmüyordu.”

            Borowski gelecekteki eşi Maria Rundo ile bu bölümde tanışır. Yazar, yaşamının bu döneminde “Pędzich” adlı bir inşaat firmasında depo sorumlusu olarak çalışırken, geceleri de bekçilik yapmaktadır. Aynı zamanda da bu binadaki odalardan birinde kalmaktadır. Yazmaya çok önceleri başlayan Borowski İngiliz Edebiyatı seminer dersinde Shakespeare’in On İkinci Gece’sinden Budala‟nın Şarkıları çevirisi ile dikkatleri üzerine çeker. Bu sırada kendi şiirlerini de yazmakta olan yazar, 1942 yılının kışında 165 kopya olarak basılan ilk yapıtı Gdziekolwiek Ziemia (Herhangi Bir Toprak) adlı şiir kitabını basar.

            Esaret Yılları

            Yapıtlarında yaşamından kesitlere rastladığımız yazarın kuşkusuz en kötü deneyimi Gdziekolwiek Ziemia (Herhangi Bir Toprak) adlı kitabının basımından dört ay sonra, 25 Şubat 1943’de başlar. Borowski Naziler tarafından kurulan tuzağa düşen nişanlısı Maria Rundo’yu aradığı sırada Gestapo tarafından yakalanır ve Pawiak Hapishanesi’ne götürülür.

            Borowski önce aussenkommando (dış komando) olarak ray döşemek, telefon direkleri taşımak gibi ağır işlerde çalıştırılır. Ağır çalışma şartları nedeniyle zatürre olur ve kamp hastanesine gönderilir. İyileştikten sonra burada gece nöbetçisi olarak kalmayı başarır, bir süre sonra da Auschwitz ana kampına, sağlık görevlisi kursuna gönderilir. Uyumlu ve iyi niyetli olması nedeniyle kampta sevilen biri olur. Kurs sırasında eline geçen kâğıt, kalemi şiir yazarak değerlendiren Borowski’nin şiirleri kampta popüler olur ve kamp şarkısı olarak söylenir. Bunların çoğunu nişanlısı Maria Rundo’ya yazdığı aşk şiirleri oluşturur. Ne yazık ki bu şiirlerden çok azı yok olmaktan kurtulabilmiştir.

            Borowski nişanlısını daha sık görebilmek için kamp hastanesindeki görevini 1944 yılının bahar aylarında kendi rızası ile bırakıp kadınlar kampında çatı tamiratıyla ilgilenen komando grubuna katılır. Bu sıralarda Auschwitz kampındaki en dehşet verici zamanlar yaşanmaktadır. Sovyet hücum ordularının yaklaşmasıyla birlikte Almanlar da işgal ettikleri bölgelerdeki Yahudilerin tasfiyesini hızlandırmaya başlamışlardır. MayısHaziran 1944’de Macaristan’dan getirilen dört yüz binden fazla Yahudi gaz verilerek öldürülüp yakılır. 1944’ün yazında Birkenau kampının boşaltılıp tutsaklarının Almanya’ya transfer edilmesiyle birlikte yazar ile nişanlısının yolları bir kez daha – bu kez uzun süreliğine – ayrılır. Borowski Natzweiler Dautmergen kampına transfer edilir. Tutsaklar tarafından inşa edilmiş bu kampta ilkel koşullarda, Birkenau’da kazandığı statüden mahrum halde, gerçek kamp cehennemini yaşar. Kamp dilinde “Müslüman”* olarak adlandırılan duruma gelerek fiziksel gücünü yitirir. 1945 kışında Müslüman sevkiyatıyla Dachau-Allach kampına götürülür.

            …ve Özgürlük

            1 Mayıs 1945’te VII. Amerikan Ordusu kamptakileri serbest bıraktığında, yazar 35 kilo ağırlığında ve ayakta bile duramayacak haldedir. Borowski yaşamının bu dönemini arkadaşı Zofia Świdwińska’ya Münih’ten yazdığı 6 Ekim 1945 tarihli mektubunda şöyle anlatır:

            “Sana bu mektubu Münih’ten yazıyorum. Auschwitz’den Münih’e gelişim pek de kolay olmadı. Birkaç kampa götürüldüm, bazen yürüyerek, bazen hayvan taşınan vagonlarda, uykusuz ve aç… Bir insanın yemeksiz ne kadar dayanabileceğini tahmin bile edemezsin. Önce, gaza götürülmesi planlanmış hasta insanların bulunduğu sevkiyatla Stuttgart’tan Dachau’ya götürüldüm. Ama bizi gazla öldürmediler. Serbest bırakıldığımız gün hepimizi vurmak istediler, Amerikalılar birkaç saat erken geldiler. O yüzden vuramadılar bizi.”

            Yazar, nişanlısından ve ailesinden uzakta çok ağır bir psikolojik bunalımdadır. Münih’te verimli bir yazarlık dönemi geçirmesine ve yaşadığı koşullar iyi olmasına rağmen, çektiği vatan hasreti dayanılmaz hale gelir, sonunda ülkesine dönmeye karar verir. Nisan 1946’da Belçika ve Fransa seyahatinden bir ay sonra, Polonya’ya giden bir sevkiyatla Varşova’ya döner.

            Yazar Varşova’ya döndükten sonra yazılarını Kuźnica (Demirhane) ve Pokolenie (Kuşak) adlı dergilerde yayımlamaya ve Julian Krzyżanowski’nin asistanı olarak Leh Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde çalışmaya başlar. Bu sırada da Świat Młodych (Gençlerin Dünyası) gibi üniversite gazetelerinde makalelerini yayımlar.

            1946 yılında Śmierć Powstańca (İsyancının Ölümü), Bitwa pod Grunwaldem (Grunwald Savaşı), 1947 yılında da Chłopiec z Biblią (İncilli Çocuk) ve Pożegnanie z Marią (Maria’ya Veda) adlı yapıtlarını yayımlar. Bu son üç öykü Dzień na Harmenzach (Harmenze’de Bir Gün), Proszę Państwa do Gazu (Buyurun Gaza Bayanlar, Baylar) adlı öyküler ile birleştirilerek 1947 yazında Pożegnanie z Marią (Maria‟ya Veda) başlığı altında kitap olarak yayımlanır. Ardından, yazarın Pewien Żołnierz (Bir Asker) adlı kitabı okuyucuyla buluşur. Bu kitaptaki en ilginç bölümü ise Portret Przyjaciela (Dostumun Portresi) adlı öykünün de içinde bulunduğu işgal dönemi anıları oluşturur.

            Uzun süre komünist Polonya’ya dönmemekte direnen Maria Rundo, 1946 yılının Kasım ayında Borowski’nin uzun süredir içinde bulunduğu ağır bunalımdan endişelenerek Varşova’ya geri döner. Çift Aralık ayında evlenir.

            Yazarın 1949’da yayımlanan Opowiadania z Książek i Gazet (Kitap ve Dergilerden Öyküler) adlı kitabında, gazetelerde parti için yazdığı ve emperyalizmle yozlaşmış dünya, kültür ve dinerkçilik ile savaştığı, propaganda amaçlı yazıları toplanmıştır. Yazar, bu yapıtıyla 1950’de Ulusal Edebiyat Ödülü alır.

            Veda

            Kısa hayatı trajedilerle geçen Borowski yine trajik bir şekilde 27 Haziran 1951’de, kızı Małgorzata’nın doğumundan beş gün sonra evindeki ocağın gazını açarak intihar eder. Bu, yazarın ilk intihar girişimi değildir ancak ne yazık ki bu denemesinden iki gün sonra hastanede yaşama veda eder. Borowski’nin intihar nedeni kesin olarak bilinmemekle birlikte, büyük bir olasılıkla, kampa düştüğü günden itibaren yaşadığı ağır depresyondan kurtulamamış olmasıdır.

            Savaş yıllarının hafızalarda silinmez yer eden unsurlarından olan toplama kamplarında sadece fiziksel işkencenin olmadığının kanıtlarından biri hiç şüphesiz Borowski’nin hayatı ve yazdıklarıdır. Borowski’nin, arkadaşı Tadeusz Sołtan’a yazdığı mektubunun satır aralarında bu durumu görmek mümkündür:

            “Seni bilmem, ama bana kendimi toparlamak çok zor geliyor, Tadeusz. Bu yaşanan iki yılın etkisi var bunda. Sanki bütün Avrupa etrafımda paramparça oldu. Dostlarımın, düşmanlarımın cesetlerini gördüm, ekmek çalıp yedim. Yaşam çok farklı yerlere götürüyor bizleri. Tuśka savaşın bütün sıkıntılarını yaşadı ve hâlâ hayatta. Ama Ewa, hani şu harikulade şiir okuyan, infaz mangası tarafından vuruldu. Biz ise yaşıyoruz, var olmaya devam ediyor ve mektuplaşıyoruz. Hâlâ kabullenemiyorum, onların ölmüş, bizimse yaşıyor olmamızı…”

            Henüz yirmi dokuz yaşını bile doldurmamış Borowski’nin intiharı edebiyat dünyasında şok etkisi yaratır. Ölümünün ardından yazar ile ilgili birçok yazı yazılmış, Nowa Kultura (Yeni Kültür) adlı derginin 28. sayısı yazarın anısına ithaf edilmiş, yaşamının son yıllarından anılara, hakkında yazılmış makalelere yer verilmiştir.

            Auschwitz Toplama Kampı’na gönderilmeden önce işgal konulu şiirler yazarak ülke gençliğine direnç vermeye çalışan Borowski, kampta olduğu süre içerisinde de boş durmayıp bu sefer hikayeleriyle de esaret altındaki insanlara umut vermeyeçalışmıştır. Bu gayreti kamptaki insanlar tarafından takdir toplamış kendisine “Şair Tadek” isminin verilmesine sebep olmuştur. Bir bakıma etrafında zulüm ve haksızlık içinde ezilen ve yok edilen çoğunluğun ortak sesi olmuştur.

Borowski’nin Kaleminden

İşte yine gece.

Gökyüzü yine tehditkâr biçimde

Dönüp duruyor bir akbaba gibi,

Geriniyor iri, vahşi bir hayvan misali

Bu sağır sessizliğin, bu kampın üzerinde.

Batıyor ay, solgun, tıpkı bir ceset gibi.

(Birkenau Üstünde Gece)

………

Nicedir düştü bu sararmış sonbahar yaprağı ağaçlardan.

Bir özlem sardı ki beni, sana koşturuyor, git diyor buralardan,

Neyleyim ki dünya kötü ve ayırmış dikenli telle bizi.

Ve zorluyor yaşamaya bir rüyaymışçasına seni

(Uzun süredir göremediği nişanlısı için 1943 yılında yazdığı Aşk ve Özlem Şarkısı)

…………

“Maria’nın deniz kenarında, adı çıkmış bir kampa götürüldüğünü daha sonra öğrendim. Maria melezdi. Onu gazladılar. Ve belki de sabun yaptılar ondan.” (Maria’ya Veda)

……..

“İnsan dalgaları -ateşli, heyecanlı, şaşkın insanlar- hiç bitmeyecekmiş gibi akıyor, akıyorlar. Şimdi kampta yeni bir yaşamla karşılaşacaklarını düşünüyor, kendilerini bekleyen zorlu mücadeleye hazırlanıyorlar kafalarından. Bilmiyorlar ki, birazdan ölecekler, elbiselerine ve vücütlarına itinayla sakladıkları altınların, paraların, elmasların artık onlara bir yararı yok.”( Bizim Orada Auschwitz)

Kaynakça:

Borowski, Tadeusz, Böyle Buyurun Gaz‟a Bayanlar Baylar, Göçebe Yayınları, İstanbul, 1997

Borowski, Tadeusz, Taşlaşan Dünya, Yazko Yayınları, İstanbul, 1981

Yüce, Neşe Taluy, XX. Yüzyıl Polonya Edebiyatı Çeviri Seçkisi, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000

Yağcı, Öner, Nazi Kampları, Papirüs Yayınevi, İstanbul, 2004

Wiewiorka, Annette, 60 Yıl Sonra Auschwitz, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2006

Miłosz, Czesław, Tutsak Edilmiş Akıl, Elips Kitap, Ankara, 2006

Frankl, Viktor E., İnsanın Anlam Arayışı, Öteki Yayınları, Ankara, 1991